Ο Wilhelm Richard Wagner ήρθε στον κόσμο στις 22 Μαΐου 1813, στην εβραϊκή συνοικία της Λειψίας. Αποτελεί σίγουρα έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες του 19ου αιώνα, αν και η φήμη του και η μουσική του ταυτιστηκαν με έναν έντονο αντισημιτισμό που ο ίδιος ανέπτυξε τα τελευταία χρόνια της ζωής του και με την ακούσια σύνδεση του έργου του με το Ναζισμό. Το έργο του όμως, όχι μόνο παραμένει μνημειώδες, αλλά ανεβαίνει συστηματικά, σχεδόν δυο αιώνες μετά, στις μεγαλύτερες όπερες του κόσμου. Το μείζον έργο του θεωρείται η τετραλογία Το δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν, η οποία είναι βασισμένη σε μεσαιωνικούς σκανδιναβικούς θρύλους.
Ας μάθουμε, λοιπόν, ορισμένα πράγματα γι αυτήν την πολύπλευρη προσωπικότητα.
1. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του
Αν και κανείς θα περίμενε να μιλάμε για κάποιο παιδί θαύμα, τύπου Μπετόβεν, η ιστορία του Βάγκνερ ξεκινάει πολύ διαφορετικά. Ο Βάγκνερ δεν έδειξε κανέναν ενθουσιασμό ή ιδιαίτερη ικανότητα για τη μουσική ως παιδί, και έτσι ήταν ο μόνος από τα αδέρφια του που δεν έλαβε μαθήματα πιάνου. Παρόλα αυτά, όταν ήταν μόλις 13 ετών έγραψε ένα θεατρικό έργο με τίτλο «Leubald» που επέμενε ότι έπρεπε να μελοποιηθεί. Έτσι αποφάσισε να ξεκινήσει μαθήματα μουσικής. Η πρώτη ολοκληρωμένη όπερα του δεν παίχτηκε όσο ήταν εν ζωή. Το «Die Feen» («Οι Νεράιδες») έκανε την πρεμιέρα του, μερικά χρόνια αφότου ο συνθέτης είχε πεθάνει, το 1888.
Ο ίδιος πέρασε μεγάλο μέρος της επαγγελματικής του ζωής με χρέη. Αυτό σταμάτησε όταν ο βασιλιάς Λουδοβίκος Β' ανέβηκε στο θρόνο της Βαυαρίας σε ηλικία 18 ετών, το 1864. Ο νεαρός βασιλιάς ήταν τεράστιος θαυμαστής του έργου του Βάγκνερ, έτσι κανόνισε να διαγραφούν πλήρως τα χρέη του και ακόμη κάποιος να αναλάβει την αυτοβιογραφία του Βάγκνερ.
2. Leitmotif
Ένα από τα μεγαλύτερα δώρα του Βάγκνερ στη μουσική ήταν το Leitmotif. Με απλά λόγια, είναι μια μουσική υπογραφή που έχει σχεδιαστεί για να αναπαριστά έναν χαρακτήρα ή ένα θέμα σε μια όπερα και χρησιμοποιείται σε όλες τις όπερες του. Οι σύγχρονοι συνθέτες ταινιών υιοθέτησαν έκτοτε την τεχνική και θα βρείτε αμέτρητα παραδείγματα σε πολλές παρτιτούρες του Χόλιγουντ.
3. Η σχέση με τον κινηματογράφο
Ένα από τα πιο διάσημα κομμάτια του Wagner είναι το Flight of the Valkyries, από το έργο του Die Walküre (Βαλκυρία). Έγινε γνωστό στο ευρύ κοινό από την τρομακτική εναρκτήρια σκηνή του ελικοπτέρου στο Apocalypse Now του Φράνσις Φορντ Κόπολα.
4. Η ανατρεπτική προσωπικότητα
Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι ο Βάγκνερ ήταν ένας σκεπτόμενος άνθρωπος, με άποψη, ιδίως όταν επρόκειτο για θέματα καλλιτεχνικής έκφρασης. Στην πραγματικότητα, δημοσίευσε πολλά δοκίμια σχετικά με το όραμά του για ένα «Gesamtkunstwerk» («ολοκληρωμένο έργο τέχνης») και τις ισχυρές του απόψεις για το πώς πρέπει να αυτά να παρουσιάζονται.
Ενώ ο Βάγκνερ ήταν εξόριστος, λόγω της αυξημένης επαναστατικής του δράσης στη Δρέσδη, ολοκλήρωσε αρκετά από τα βασικά έργα του, συμπεριλαμβανομένης της όπερας του Lohengrin. Ωστόσο, μη μπορώντας να σκηνοθετήσει ο ίδιος το έργο, έγραψε στον φίλο του Φραντς Λιστ με την ελπίδα να αναλάβει την παραγωγή του. Ο Λιστ όχι μόνο ανέβασε το έργο, αλλά διηύθυνε και την πρεμιέρα στη Βαϊμάρη.
5. Η σχέση με τον Χίτλερ
Μεγάλο μέρος της αμφιλεγόμενης φήμης του Βάγκνερ προέρχεται από τη σχέση του με τον Ναζισμό. Μάλιστα, ο Χίτλερ είχε δηλώσει: «Όποιος θέλει να καταλάβει την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία πρέπει να γνωρίζει τον Βάγκνερ». Οι διαμάχες εξακολουθούν να μαίνονται σήμερα γύρω από τις παραστάσεις έργων του Βάγκνερ ιδιαίτερα στο Ισραήλ.
Όμως, ο καλλιτέχνης είχε ήδη πεθάνει περισσότερα από 40 χρόνια νωρίτερα, από την έλευση του Ναζισμού στην εξουσία.
6. Το προσωπικό του θέατρο
Η φήμη και η λατρεία για τα αριστουργήματα της όπερας του Βάγκνερ ήταν τόσο ισχυρή που χρειαζόταν η ίδρυση ενός ειδικά διαμορφωμένου και αφιερωμένου θεάτρου για να τα φιλοξενεί. Το Bayreuth Festspielhaus εξακολουθεί να χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα για το Φεστιβάλ Bayreuth, το οποίο γιορτάζει τη μουσική του Βάγκνερ. Μεταξύ άλλων ιδιόμορφων χαρακτηριστικών, έχει ένα ορχηστρικό κοίλωμα που κάνει τους μουσικούς αόρατους στο κοινό, έτσι ώστε οι θεατές να μην αποσπώνται από την εξέλιξη της δραματουργίας πάνω στη σκηνή.
7. Η περιπετειώδης προσωπική ζωή
Ο Βάγκνερ εμπνεύστηκε έντονα από τη σχέση του με τη Mathilde Wesendonck, η οποία ήταν παντρεμένη με τον έμπορο μεταξιού Otto Wesendonck. Παρόλο που η Ματθίλδη δεν φάνηκε ιδιαίτερα γοητευμένη από τον Βάγκνερ, ο ίδιος της έγραφε λατρευτικά γράμματα, μιλώντας της για την αγάπη του για εκείνη.
Στα τελευταία του χρόνια, ο Βάγκνερ υπέφερε σοβαρά από στηθάγχη και τελικά πέθανε από καρδιακή προσβολή τον Φεβρουάριο του 1883, σε ηλικία 60 ετών, ενώ επισκεπτόταν τη Βενετία. Οι φήμες έλεγαν εκείνη την εποχή ότι ο θάνατος του ήταν αποτέλεσμα μιας έντονης λογομαχίας με τη σύζυγό του, Κοσίμα, λόγω της ζήλειας της για το ενδιαφέρον του για μια άλλη γυναίκα.
Η σύζυγος του Βάγκνερ προσπάθησε να ανακαλέσει όλα τα αντίγραφα της αυτοβιογραφίας του Βάγκνερ μετά το θάνατό του. Έκαψε όσα περισσότερα αντίτυπα μπορούσε να βρει. Θεωρείται ότι δεν ήθελε ο κόσμος να δει το εύρος των επιπόλαιων σχολίων και των προσβλητικών δηλώσεων του Βάγκνερ για τους συναδέλφους του συνθέτες.
Ο Βάγκνερ άλλαξε την πορεία της μουσίκης μέσα από την σταδιακή απομάκρυνσή του από την τονικότητα και την αρμονία, με τη συμβατική έως τότε έννοια του όρου. Θεωρείται ότι η όπερα Τριστάνος και Ιζόλδη (1865) αποτέλεσε το πρώτο βήμα για την απελευθέρωση και το άνοιγμα του δρόμου για την ατονική μουσική του 20ου αιώνα. Το έργο αυτό έχει χαρακτηριστεί από πολλούς το πρώτο έργο του μοντερνισμού για την Ιστορία της Μουσικής.
