Η Ζόμια είναι μια ονομασία που άρχισε να καθιερώνεται στο πεδίο της γεω­γραφίας και των ιστορικών σπουδών μόλις τις τελευταίες δεκαετίες. Ορίζει εν πολλοίς τον γεωγραφικό χώρο των υψιπέδων της Νοτιοανατολικής Ασίας, μια τεράστια περιοχή, σε υψόμετρο 300 και πάνω, που εκτείνεται σε πέντε κράτη (Βιετνάμ, Καμπότζη, Λάος, Ταϊλάνδη και Βιρμανία) και τέσσερις επαρχίες της νότιας Κίνας. Εκεί ζουν περίπου εκατό εκατομμύρια άνθρωποι, που ανήκουν σε μειονοτικούς πληθυσμούς και συγκροτούν ένα περίπλοκο εθνοτικό και πολιτισμικό μωσαϊκό. Ήταν, και ώς έναν βαθμό παραμένει, μια «ζώνη θραύσης» της κρατικής συγκρότησης, όπως ιστορικά υπήρξαν ο Καύκασος και τα Βαλκάνια. Εποικιζόταν για τουλάχιστον δύο χιλιετίες, από διαδοχικά κύματα φυγάδων που εγκατέλειπαν τους κρατικούς πυρήνες, τα «ορυζοκράτη» των κοιλάδων —εξαιτίας των εισβολών, των δουλοθηρικών επιδρομών, των επιδημιών και της καταναγκαστικής εργασίας—, καταφεύγοντας σ’ αυτή τη δύσβατη ζώνη που ενθάρρυνε την απόκλιση διαλέκτων, εθίμων, θρησκευτικών αντιλήψεων και ταυτοτήτων.

Ο James Scott, ένας από τους κορυφαίους μελετητές του κράτους, των αγροτικών πολιτισμών και της περιοχής της Νοτιοανατολικής Ασίας, αφηγείται την ιδιαίτερη οδύσσεια των λαών της Ζόμιας στον αγώνα τους για ελευθερία και αυτοπροσδιορισμό. Δεδομένου ότι η ορεσιβιότητα υπήρξε παρεπόμενο του κράτους και καθοριστικό γνώρισμα μιας κοινωνίας φυγάδων, καλούμαστε να ξαναδούμε υπό ριζικά νέο πρίσμα τα εκπολιτιστικά αφήγηματα των κρατών, τι σημαίνει βάρβαρος και πολιτισμένος, κέντρο και περιφέρεια, και να επανεξετάσουμε την ιστορική και πολιτισμική διά­σταση των ορεινών χώρων σε όλο τον κόσμο, αλλά και να προσεγγίσουμε με άλλη οπτική κοινότητες φυγάδων όπως οι Τσιγγάνοι, οι Κοζάκοι, οι Βέρβεροι ή οι «φυλές» του Αμαζονίου. Την επίσημη ιστορία την αφηγούνται τα κράτη· η Τέχνη του να μην κυβερνιέσαι είναι ένα είδος αντιιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού.

Εικόνα εξωφύλλου: Τάι πλανόδιοι πωλητές και χωρικοί σ’ έναν αγροτικό δρόμο σε μια κοιλάδα των ορέων Μπα Σον (Κάι Κιν) του βορειοανατολικού Βιετνάμ (Γαλλική Ινδοκίνα, 15-16 Απριλίου 1916). Αυτοχρωμία, φωτογραφία του Léon Busy. (© alamy)