Η ιστορία των νεότερων χρόνων της Καλύμνου, δηλαδή στους αιώνες της ιπποτοκρατίας (1314-1523) και της τουρκοκρατίας (1523-1912), είναι ιστορία κοινωνικών αγώνων και ταξικών συγκρούσεων.


Τα «προνόμια» του λαού στην υγεία, την παιδεία και την πολιτική εκπροσώπηση κατοχυρώθηκαν από την εποχή των ιπποτών, αναγνωρίστηκαν επί τουρκοκρατίας και θεσμοποιήθηκαν από τη δημογεροντία Καλύμνου, υποχρεωτικά, ως κοινωνική πολιτική.


Η κυριαρχία της ιεράς μονής του Αγίου Θεολόγου Πάτμου στην Κάλυμνο με το μονοπώλιο των ελαιοτριβείων (12ος-19ος αι.) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο ιδιοκτησιακό καθεστώς της Καλύμνου και στην πορεία της οικονομίας του νησιού.


Κρίσιμες φάσεις της ιστορίας των νεότερων χρόνων της Καλύμνου ήταν ο εμφύλιος πόλεμος που προκάλεσαν οι καταχρήσεις, το 1837, και η εν γένει πολιτική των δημογερόντων, και ακολούθως η μορφωτική επανάσταση στα 1840-1841.


Η δημογεροντία Καλύμνου, μετά από βίο αιώνων, υποχρεώθηκε το 1896 να συντάξει τον «Κανονισμό Λειτουργίας της Δημογεροντίας» (Συνταγματικό Χάρτη) και να θεσμοθετήσει τη λαϊκή κυριαρχία και ένα καθεστώς δημοκρατίας με ανθρώπινο πρόσωπο.

«Ο εκπαιδευτικός και μορφωτικός οίστρος των Καλυμνίων, το πάθος για τα γράμματα και τις τέχνες (Ζωγραφική, Γλυπτική, Μουσική κ.λπ.), που γεννιέται και εκτινάσσεται στα μέσα του 19ου αι., θα συνεχιστεί και στον 20ό αι. με σταδιακά αυξανόμενη ένταση. Αυτά τα εκατό χρόνια (μέσα του 19ου - μέσα 20ού αι.) η Καλυμνιά μάνα, με την αποφασιστικότητά της και τη δίψα της για παιδεία, θα γίνει η κοινωνική δύναμη που θα ωθήσει τα λαϊκά στρώματα στην κατάκτηση της παιδείας και θα τα ανεβάσει ακόμη και στα δυσπρόσιτα υψώματα της επιστημονικής μόρφωσης. Οι αγράμματες Καλυμνιές μάνες φτωχών οικογενειών αναλάμβαναν την πρωτοβουλία να μορφώσουν τα παιδιά τους. Πρώτα πρώτα η γυμνασιακού επιπέδου μόρφωση αναγνωρίστηκε ως αναφαίρετο δικαίωμα αγοριών και κοριτσιών, αδιακρίτως, με την καθολική αποδοχή της κοινωνίας, κόντρα στα ?πρότυπα? που υιοθετούσε και προσπαθούσε να κρατήσει σε ισχύ η άρχουσα τάξη, η οποία για τα παιδιά της φρόντισε ιδιαίτερα ώστε να κατακτήσουν μόρφωση και παιδεία, αλλά για τις λαϊκές τάξεις δεν έδειχνε καθόλου την ίδια προθυμία».