Η ανά χείρας μελέτη: Η πολιορκία και η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων εκδόθηκε το 1890, αποτελώντας την τελευταία μονογραφία που εξέδωσε ο συγγραφέας στη διάρκεια της ζωής του. Ο Πασπάτης αποδεικνύεται (και) με το έργο αυτό πρωτοπόρος της ιστορικής έρευνας, καθώς αναλαμβάνει το καθήκον να ανασυνθέσει την ιστορία της Αλώσεως μέσα από την κριτική ανάγνωση ολόκληρης της υφιστάμενης σχετικής βιβλιογραφίας, συμπεριλαμβανομένων και των χειρογράφων αυτοπτών μαρτύρων της πολιορκίας και κατάκτησης της Πόλης από τους Οθωμανούς. Εντοπίζει τα αντιφατικά στοιχεία και τις αποκλίνουσες κρίσεις σχετικά με την Άλωση και προσπαθεί να συμπληρώσει τη ροή των γεγονότων και να τεκμηριώσει την ιστορική προσέγγισή του, προσφεύγοντας ακόμα και στην επιτόπια έρευνα στα τείχη και τα άλλα σωζόμενα ερείπια της βυζαντινής Πόλης. Στο έδαφος αυτό διατυπώνει και τα ερμηνευτικά σχήματά του αναφορικά με τους παράγοντες που καθόρισαν ή ευνόησαν την κάθε φορά συγκεκριμένη έκβαση των γεγονότων.
Με τον τρόπο αυτό ο Πασπάτης συγγράφει μια πραγματεία περί Αλώσεως, την οποία ο μεταγενέστερος ιστορικός είναι υποχρεωμένος να λάβει υπόψη του (αν όχι, εν πολλοίς, να βασιστεί σε αυτήν) και στην οποία ο σύγχρονος αναγνώστης ανακαλύπτει μια επιστημονικά τεκμηριωμένη και γλαφυρή εξιστόρηση του τέλους του Βυζαντίου. Χαρακτηριστικά, ο Sir Edwin Pears στο βιβλίο του The Fall of Constantinople. The Destruction of the Greek Empire and the Story of the Capture of Constantinople by the Turks (Λονδίνο 1903) συγκαταλέγει το βιβλίο του Πασπάτη στα «κυριότερα έργα» που προηγήθηκαν του δικού του. Επίσης, ο Steven Ranciman στη θεωρούμενη ως κλασική μελέτη του για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, The Fall of Constantinople 1453 (Cambridge University Press 1965, με δώδεκα τουλάχιστον ανατυπώσεις μέχρι σήμερα), συγκαταλέγει στην εκτεταμένη βιβλιογρα-φία του ένδεκα μόνο μονογραφίες στην ελληνική γλώσσα, μία εκ των οποίων είναι το παρόν βιβλίο...