Το δίκαιο της θάλασσας δίνει τη δυνατότητα στα παράκτια κράτη να θεσπίζουν «ζώνες δικαιοδοσίας», εντός των οποίων ασκούν συγκεκριμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Πέραν της αιγιαλίτιδας ζώνης και της υφαλοκρηπίδας, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982) (Σύμβαση ΔΘ) αναγνωρίζει τη συνορεύουσα - αρχαιολογική ζώνη μεγίστου εύρους 24 ν.μ. και την αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ) μεγίστου εύρους 200 ν.μ. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανισθεί στη Μεσόγειο (κυρίως στην Αδριατική και Δυτική Μεσόγειο) νέες ζώνες δικαιοδοσίας, όπως η «ζώνη οικολογικής προστασίας», η «ζώνη προστασίας της αλιείας» και η «ζώνη οικολογικής προστασίας και προστασίας της αλιείας», εντός των οποίων τα παράκτια κράτη ασκούν ορισμένα από τα δικαιώματα που αναγνωρίζει το διεθνές δίκαιο στην ΑΟΖ. Αντίθετα, στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου φαίνεται ότι έχει επικρατήσει ο θεσμός της ΑΟΖ.
Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται οι ζώνες δικαιοδοσίας, τις οποίες δικαιούται να θεσπίσει η Ελλάδα και τα πλεονεκτήματα, αλλά και προβλήματα που ενδεχομένως θα δημιουργηθούν από την υιοθέτησή τους. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερη βαρύτητα έχουν οι διατάξεις της Σύμβασης ΔΘ, η οποία πρεσβεύει για την μεγάλη πλειοψηφία των μελών της διεθνούς κοινότητας δέσμευση για νομιμότητα και βάση για τη ρύθμιση των μεταξύ τους σχέσεων. Ωστόσο τέσσερα παράκτια κράτη στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου (Τουρκία, Λιβύη, Συρία και Ισραήλ) δεν είναι συμβαλλόμενα μέρη στη Σύμβαση ΔΘ, με αποτέλεσμα να μην δεσμεύονται τυπικά από τις διατάξεις της, με εξαίρεση τις ρυθμίσεις εκείνες που ενσωματώνουν εθιμικό δίκαιο ή έχουν μετατραπεί σε κανόνες εθιμικού δικαίου στα χρόνια που ακολούθησαν τη σύναψη της Σύμβασης και αποτελούν σήμερα τον κανόνα.

Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στις υφιστάμενες συμφωνίες οριοθέτησης στη Μεσόγειο ως «προηγούμενα» για την οριοθέτηση των ελληνικών θαλασσίων ζωνών με γειτονικά κράτη, συμπεριλαμβανομένων των δύο συμφωνιών που ενσωματώνουν τις αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου σχετικά με την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας μεταξύ Λιβύης και Τυνησίας (1982) και Λιβύης και Μάλτας (1985), αντιστοίχως. Τη σημαντικότερη εξέλιξη των τελευταίων ετών αποτελεί η υπογραφή στα Τίρανα, στις 27 Απριλίου 2009, της συμφωνίας οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας, η οποία θεσπίζει «όριο πολλαπλών χρήσεων» (multi-purpose maritime boundary) οριοθετώντας όλες τις θαλάσσιες ζώνες, υφιστάμενες και μελλοντικές, τις οποίες τα δύο κράτη δικαιούνται να θεσπίσουν βάσει του διεθνούς δικαίου.

Στο Κεφάλαιο 1 επιχειρείται μια γενική επισκόπηση των βασικών κανόνων και αρχών του δικαίου της θάλασσας που σχετίζονται με τη θέσπιση και την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών: τρόπος θέσπισης μιας θαλάσσιας ζώνης, γραμμές βάσης, δικαιώματα των νησιών σε θαλάσσιες ζώνες, μέθοδος και αρχές οριοθέτησης, όπως διαμορφώθηκαν από τη διεθνή νομολογία και την πρακτική των κρατών, με ιδιαίτερη έμφαση στην πρόσφατη απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της 3ης Φεβρουαρίου 2009 στην υπόθεση της Θαλάσσιας Οριοθέτησης στη Μαύρη Θάλασσα (Ρουμανία - Ουκρανία). Μετά την ολοκλήρωση της μελέτης, εκδόθηκε η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαίου της Θάλασσας (ΔΔΔΘ) της 14ης Μαρτίου 2012, στην υπόθεση της Οριοθέτησης του Θαλασσίου Συνόρου μεταξύ Μπανγκλαντές και Μυανμάρ στον Κόλπο της Βεγγάλης, η οποία και εξετάζεται συνοπτικά.

Στο Κεφάλαιο 2 αναλύονται οι ζώνες δικαιοδοσίας που ρυθμίζονται από τη Σύμβαση ΔΘ, ειδικότερα η συνορεύουσα - αρχαιολογική ζώνη και η ΑΟΖ, η οποία έχει απασχολήσει την κοινή γνώμη τους τελευταίους μήνες, εμφανιζόμενη ενίοτε ως πανάκεια για την επίλυση της ελληνοτουρκικής διαφοράς οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας, αλλά και ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εκμετάλλευση του υποθαλάσσιου φυσικού πλούτου, κάτι που φυσικά δεν ισχύει. Παρά την προφανή υπερβολή - παρερμηνεία των δικαιωμάτων που ασκεί το παράκτιο κράτος εντός της υφαλοκρηπίδας - ΑΟΖ, η ΑΟΖ αποτελεί μια σημαντικότατη ζώνη, η θέσπιση της οποίας θα κατοχυρώσει την ελληνική παρουσία σε ευρύτατη περιοχή του Ιονίου, του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.

Ιδιαίτερη μνεία γίνεται επίσης σε θέματα προστασίας της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς, συμπεριλαμβανομένης της Σύμβασης της ΟΥΝΕΣΚΟ για την Προστασία της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (2001), καθώς και σε ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα ζητήματα του συγχρόνου δικαίου της θάλασσας, τη θέσπιση «θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών» στην ανοικτή θάλασσα. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζεται το Πρωτόκολλο της Βαρκελώνης σχετικά με τις Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές και τη Βιοποικιλότητα στη Μεσόγειο (1995), στο οποίο η Ελλάδα δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος λόγω σοβαρών επιφυλάξεων ως προς την προβλεπόμενη διαδικασία θέσπισης προστατευόμενων περιοχών στην ανοικτή θάλασσα και σε μη-οριοθετημένες περιοχές• η διαδικασία θέσπισης θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών στο πλαίσιο της Σύμβασης για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος του Βορειοανατολικού Ατλαντικού (1992, OSPAR), η οποία βασίζεται εν μέρει στα κυριαρχικά δικαιώματα του παράκτιου κράτους επί της υφαλοκρηπίδας και σε κοινοτικό επίπεδο, το Δίκτυο Natura 2000 και η πρόταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη θέσπιση μιας Συμφωνίας Εφαρμογής (Implementation Agreement) της Σύμβασης ΔΘ για την προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας σε περιοχές εκτός εθνικής δικαιοδοσίας.

Στο Κεφάλαιο 3 εξετάζονται οι νέες ζώνες δικαιοδοσίας που έχουν εμφανισθεί τα τελευταία χρόνια στη Μεσόγειο (οικολογική ζώνη, ζώνη προστασίας της αλιείας). Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην κροατική «ζώνη οικολογικής προστασίας και προστασίας της αλιείας» στην Αδριατική και στη διαφορά που έχει ανακύψει μεταξύ Κροατίας και Σλοβενίας ως προς τη θέσπισή της. Η εν λόγω διαφορά παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την ελληνοτουρκική διένεξη στο Αιγαίο, ενώ δημιουργεί ιδιαίτερο προβληματισμό η αντιμετώπιση του ζητήματος σε κοινοτικό επίπεδο.

Στο Κεφάλαιο 4 αναλύονται όλες οι συμφωνίες οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών στη Μεσόγειο, με ιδιαίτερη έμφαση στις τρεις συμφωνίες οριοθέτησης της ΑΟΖ που συνήψε η Κύπρος με την Αίγυπτο (2003), τον Λίβανο (2007) και το Ισραήλ (2010), αλλά και στις έντονες τουρκικές αντιδράσεις. Τα νέα δεδομένα που διαμορφώθηκαν από την ανακάλυψη του γιγαντιαίου κοιτάσματος φυσικού αερίου Leviathan από την αμερικανική εταιρεία Noble Energy επί ισραηλινής υφαλοκρηπίδας, αλλά και τα ικανοποιητικά αποτελέσματα της ερευνητικής γεώτρησης στο συνορεύον κυπριακό «οικόπεδο 12» από την ίδια εταιρεία με τον εντοπισμό του κοιτάσματος Αφροδίτη, άλλαξαν οριστικά τον ενεργειακό χάρτη της Ανατολικής Μεσογείου.

Στο Κεφάλαιο 5 εξετάζεται αναλυτικά η οριοθέτηση των ελληνικών θαλασσίων ζωνών με γειτονικά κράτη, δηλαδή την Ιταλία, την Αλβανία, την Αίγυπτο, την Λιβύη, την Κύπρο και την Τουρκία. Σε περίπτωση θέσπισης συνορεύουσας αρχαιολογικής ζώνης, ζήτημα οριοθέτησης τίθεται μόνο με την Αλβανία και την Τουρκία (και εν μέρει με την Ιταλία στο ύψος των Οθωνών). Ως προς τα νότια σύνορα της χώρας (Αίγυπτος - Λιβύη), η απόσταση επιτρέπει την πλήρη επέκταση του ανώτατου επιτρεπτού εύρους της συνορεύουσας ζώνης (24 ν.μ.), έτσι ώστε να μην τίθεται ζήτημα οριοθέτησης. Αντίθετα, σε περίπτωση κήρυξης ΑΟΖ ή μιας παραλλαγής της («ζώνη οικολογικής προστασίας», «ζώνη προστασίας της αλιείας»), τίθεται ζήτημα οριοθέτησης με όλα τα γειτονικά κράτη.

Ζήτημα οριοθέτησης χωρικών υδάτων τίθεται με την Αλβανία και με την Τουρκία στις περιοχές εκείνες, που δεν έχουν ήδη οριοθετηθεί συμβατικά. Στο πλαίσιο αυτό, αναλύεται λεπτομερώς η συμφωνία οριοθέτησης Ελλάδας - Αλβανίας, η οποία λύνει οριστικά το ζήτημα της οριοθέτησης όλων των θαλασσίων ζωνών των δύο χωρών και η απόφαση της Αλβανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου, με την οποία κρίθηκε αντισυνταγματική.

Στο Κεφάλαιο 6 (Συμπεράσματα) ανακεφαλαιώνονται οι πολλαπλές επιλογές και τα εναλλακτικά σενάρια που έχει η Ελλάδα ως προς τη θέσπιση θαλασσίων ζωνών. Το έργο συμπληρώνεται από Παράρτημα σχετικών Χαρτών και Πίνακα σημαντικών αποφάσεων.