Στις 15 Μαρτίου 1943 ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη ο πρώτος συρμός με περίπου 2.400 Εβραίους προς το στρατόπεδο συγκέντρωσης Αουσβιτς - Μπίρκεναου. Μέχρι τις 10 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς, αναχωρήσανε ακόμη 17 κομβοί με συνολικά περίπου 43.000 Εβραίους από τη Θεσσαλονίκη προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το γεγονός αυτό αποτελεί μια από τις πιο σκοτεινές ιστορίες του ολοκαυτώματος. 

Ας προσπαθήσουμε να ξετυλίξουμε αυτή τη μαύρη σελίδα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, αλλά και να σας παρουσιάσουμε βιβλία και συγγραφείς που μελέτησαν και παρουσίασαν τα γεγονότα με σεβασμό και ειλικρίνεια. 

Η Εγκατάσταση από την Αρχαιότητα 

Η παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη χρονολογείται από την ελληνιστική περίοδο, περί το 140 π.Χ., όταν πρώτοι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν εκεί, πιθανόν από την Αλεξάνδρεια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, δημιουργήθηκε μια Εβραϊκή κοινότητα με κέντρο τη Συναγωγή τους, Ετς Α Χαϊμ. Ο ανώτερος ηγέτης της κοινότητας ήταν ο Ραβίνος, ο οποίος με τη βοήθεια έξι προκρίτων, ήδη από τη Ρωμαϊκή Περίοδο, αντιμετώπιζε τις καθημερινές ανάγκες και υποχρεώσεις των μελών της. Τα μέλη της κοινότητας μιλούσαν ελληνικά και είχαν ελληνικά ονόματα, και γνώριζαν την ελληνική γλώσσα και πολιτισμό. Αυτή η αρχαία κοινότητα είναι γνωστή ως «Ρωμανιώτες», καθώς είχαν ενσωματωθεί στον ελληνικό πολιτισμό και την κοινωνία.

Ο 20ος αιώνας 

Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι Εβραίοι αποτελούν σημαντικό μέρος του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Παρά τις αντίξοες συνθήκες που αντιμετώπισαν λόγω πολιτικών και οικονομικών αναταραχών, η κοινότητα παρέμεινε ισχυρή και δραστήρια. Με την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης συμμετείχαν ενεργά στον πόλεμο κατά της Ιταλίας, αποδεικνύοντας τον πατριωτισμό τους. "Το διάστηµα µεταξύ του 1856 και του 1919 είναι ίσως η πιο πολυκύµαντη περίοδος της σύγχρονης ιστορίας της µακεδονικής πρωτεύουσας. Στην πρώτη τριακονταετία, η Θεσσαλονίκη, που τότε ήταν µια σηµαντική αλλά υπανάπτυκτη οθωµανική πόλη, αντιµετώπισε µε επιτυχία την πρόκληση των θεσµικών, ιδεολογικών αλλά και πολιτικών αλλαγών που υιοθετήθηκαν από την οθωµανική κυβέρνηση ως λύσεις διεξόδου από την παρακµή. Στο ίδιο διάστηµα παρουσίασε σηµαντικότατη οικονοµική, δηµογραφική, πνευµατική και κοινωνική ανάπτυξη. Κατά τη δεύτερη τριακονταετία η Θεσσαλονίκη κατέστη το επίκεντρο των πολιτικών και στρατιωτικών αναµετρήσεων που διαδραµατίστηκαν στην τελευταία φάση των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων των βαλκανικών λαών στη Μακεδονία. Στην ίδια χρονική περίοδο, η συµµετοχή του εβραϊκού πληθυσµού στις προαναφεροµένες διαδικασίες υπήρξε καθοριστική."

Άρχη των διωγμών (1941-1942)

 Οι Γερμανοί εισέβαλαν στη Θεσσαλονίκη τον Απρίλιο του 1941 και άρχισαν να εφαρμόζουν διωγμούς κατά των Εβραίων. Απαγορεύτηκε η λειτουργία της μοναδικής Ισπανοεβραϊκής εφημερίδας και πραγματοποιήθηκαν κατασχέσεις περιουσιών. 

Ήταν επόμενο ότι η βιωματική παρακαταθήκη του Ηλία Πετρόπουλου από τη Θεσσαλονίκη και το πάθος του να ασχοληθεί με όσα απέρριψε η εθνική ιστοριογραφία για δεκαετίες, θα τον οδηγούσε να ασχοληθεί με τους Εβραίους της Σαλονίκης. Αυτό που τον «έσπρωξε» όμως να καταπιαστεί με τα επώδυνα της μνήμης ήταν η αναβίωση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης. Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο των γραπτών του Πετρόπουλου που παρουσιάζονται σε αυτό το βιβλίο. Τα άρθρα του αποτέλεσαν τις κραυγές μιας ειλικρινούς αγωνίας, ενός ενεργού —ίσως του μοναδικού εκείνη την περίοδο— συγγραφέα που διαμαρτυρήθηκε ενάντια στην εκούσια λήθη και τις κρατικές χρήσεις και καταχρήσεις της ιστορίας, αποκαλύπτοντας μέσα από τα γραπτά του πτυχές του αποσιωπημένου εβραϊκού παρελθόντος και της καθημερινότητας της πολυεθνικής πόλης της Σαλονίκης. Δεν είναι καθόλου δευτερεύον ότι ο Πετρόπουλος έγραψε και ως μάρτυρας των γεγονότων, ως ένας μη Εβραίος, μιλώντας από τη θέση εκείνου που ανήκει στην πλειοψηφική κοινότητα. Με αυτή την έννοια, ο Πετρόπουλος προσφέρει στους αναγνώστες του έναν τρόπο να διαβάσουν την ιστορία και να τοποθετηθούν, ατομικά και συλλογικά, στον ιστορικό ρου.

Καταναγκαστική εργασία και συνεχιζόμενοι διωγμοί (1942-1943)

Οι Εβραίοι άνδρες ηλικίας 18-45 επιστρατεύτηκαν για καταναγκαστική εργασία και υπέστησαν απάνθρωπες συνθήκες εργασίας. Ακολούθησαν περαιτέρω κατασχέσεις περιουσιών και επιβολή φυλετικών νόμων, όπως η υποχρέωση φοράει το κίτρινο Άστρο του Δαυίδ. Από τον Μάρτιο  έως τον Αύγουστο του 1943 το μεγαλύτερο μέρος της Εβραϊκής κοινότητας εκκενώθηκε και απελάθηκε προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Πολωνία, όπου σχεδόν όλοι θανατώθηκαν.

Το Βραχιόλι της Φωτιάς απότελεί το δραματικό οδοιπορικό μιας εβραϊκής οικογένειας στις ζοφερές στιγμές του εικοστού αιώνα. Το χρονικό μιας κοινωνίας που συντρίβεται και αναφύεται μέσα από τα ερείπιά της. Η θυελλώδης ιστορία του μικρού Ιωσήφ, όπως την καταγράφει ένα νυχτερινό παραμύθι: Θεσσαλονίκη, 1917. Οι φλόγες ζώνουν την εβραϊκή συνοικία. Η Μπενούτα με τα παιδιά της βρίσκονται στο σπίτι. Ένας Τσιγγάνος, ο Αγγελής, τους διασώζει την τελευταία στιγμή. Τους μεταφέρει στον καταυλισμό του, μακριά απ' τον όλεθρο. Μεγάλο μέρος της πόλης καταστρέφεται. Ένα πολύτιμο κόσμημα σώζεται. Ένα κειμήλιο που συνδέει ανθρώπους και γεγονότα. Εβραίους και Τσιγγάνους. Δυο λαούς με διαφορετική κοσμοαντίληψη αλλά με πεπρωμένο κοινό. Πόλεμος, ναζιστική θηριωδία, Άουσβιτς. Οι σκληρές σελίδες του Ολοκαυτώματος. Η οδύσσεια ενός βραχιολιού.

Επανάκτηση της Θεσσαλονίκης και επιστροφή (Οκτώβριος 1944)

 Μετά την ελευθέρωση της πόλης από τις συμμαχικές δυνάμεις, οι επιζώντες Εβραίοι επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη για να βρουν τα σπίτια τους κατειλημμένα και την περιουσία τους κατεστραμμένη. Οι διώξεις αυτές στόχευσαν στην εξόντωση της Εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και στην εκδίωξή της από την πόλη. Η ανθρωπιστική καταστροφή ήταν τεράστια και επηρέασε βαθιά την ιστορία και την κοινότητα της πόλης. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης μετά τον πόλεμο μετρούσε μόλις περίπου 2.000 άτομα, ενώ πολλοί από όσους επιβίωσαν επέλεξαν τη μετανάστευση προς άλλους προορισμούς, αναζητώντας μια νέα αρχή. 

Πριν από τον B΄ Παγκόσµιο πόλεµο ζούσαν στην Ελλάδα περισσότεροι από 79.000 Εβραίοι σε 31 κοινότητες, που ως τότε λειτουργούσαν από τα αρχαία χρόνια σε όλα σχεδόν τα αστικά κέντρα της χώρας. Μετά το Ολοκαύτωµα το 87% των Ελλήνων Εβραίων εξοντώθηκε και στη χώρα απέµειναν λιγότερα από 5.000 άτοµα, που σήµερα είναι µέλη των οκτώ εβραϊκών κοινοτήτων που διασώθηκαν. Στο βιβλίο της Ρένας Μολχο εξετάζονται οι λόγοι για τους οποίους ο αφανισµός των Ελλήνων Εβραίων εξοβελίστηκε από την εθνική µνήµη και ιστορία. Διερευνώνται η στάση της πολιτείας απέναντί τους, καθώς και οι διάφοροι ρόλοι που υιοθέτησαν οι συµπολίτες τους κατά την Κατοχή, αλλά και κατά την Απελευθέρωση. Ανατρέπονται πολλοί από τους µύθους της δηµόσιας ιστορίας, που επί δεκαετίες υποστήριζε ότι όλοι οι Χριστιανοί βοήθησαν σύσσωµοι τους Εβραίους και ότι, εκτός από τους ναζί, οι µόνοι που έφταιγαν γι’ αυτό το ατιµώρητοέγκληµα ήταν τα ίδια τα θύµατα και οι ηγέτες τους. Όλα τα παραπάνω τεκµηριώνονται µε την παρουσίαση δηµοσιευµένων και αρχειακών πηγών ιστορίας, προφορικής ιστορίας και µνήµης. Ορισµένες από τις πηγές αυτές σχολιάζονται αναλυτικά. Άλλες, όπως η αλληλογραφία των ιθυνόντων αλλά και η νοµοθεσία του ελληνικού κράτους, που επιβεβαιώνουν την εκµετάλλευση και τη λεηλασία των εβραϊκών περιουσιών, δηµοσιεύονται αυτούσιες σε δύο παραρτήµατα στο τέλος του βιβλίου.